Χρονολογίες ανοικοδόμησης και ονόματα κτητόρων των ναών των Σπετσών από έγγραφα του Ιστορικού Αρχείου Σπετσών

Στο νησί των Σπετσών υπάρχουν, όπως στα περισσότερα Ελληνικά νησιά πάρα πολλές  Εκκλησιές που οικοδομήθηκαν κατά  τη διάρκεια της ιστορικής διαδρομής του και διαφέρουν μεταξύ τους όχι μόνον ως προς μέγεθος, το ρυθμό και τον πλούτο που φαίνεται από τα υλικά της κατασκευής και το διάκοσμό τους, αλλά και  ως προς ρόλο που έπαιξαν, αφού άλλες απ΄ αυτές ήταν κάποτε ενοριακοί ναοί, ενώ άλλες υπήρξαν ανέκαθεν εξωκλήσια ή παρεκκλήσια κι άλλες στην πορεία του χρόνου μετατράπηκαν από ενοριακές σε παρεκκλήσια και αντίστροφα και κάποιες υπήρξαν Δημοτικοί Ναοί..

 

Σχετικά με τη γνώση της ιστορίας των Εκκλησιών των Σπετσών.

Μια σημαντική  προσπάθεια διερεύνησης και καταγραφής της ιστορίας των Σπετσιώτικων Εκκλησιών, έγινε από το Σπετσιώτη Ακαδημαϊκό , Βυζαντινολόγο και ιδρυτή του Βυζαντινού Μουσείου των Αθηνών, Γεώργιο Σωτηρίου, που τον Αύγουστο του 1937  έκανε ανασκαφές σε δυο σημεία της Ανατολικής πλευράς του νησιούΤα αποτελέσματά τους δημοσιεύτηκαν στα πρακτικά της Αρχαιολογικής Εταιρείας του 1937 και 1938.Στις νέες ανασκαφές που έκανε τρία χρόνια αργότερα, τον Αύγουστο του 1940 αποκάλυψε μια παλαιοχριστιανική βασιλική επαρχιακού τύπου στην περιοχή του λιμανιού, κοντά στον Άγιο Δημήτριο, και μια άλλη που είναι θαμμένη στα θεμέλια της Ευαγγελίστριας στην περιοχή του παλιού λιμανιού επίσης.

Εκτός των επισήμων επιστημονικών ανακοινώσεων  των πορισμάτων της έρευνάς του για τις σπετσιώτικες εκκλησίες, ο καθηγητής Γ. Σωτηρίου, έχει συντάξει και σύντομα κείμενα με την ιστορία της κάθε Εκκλησίας, με σκοπό να  αποτελούν οδηγούς για τους επισκέπτες.

Το 2003, εκδόθηκε από τον πολιτιστικό σύλλογο Σπετσών η μελέτη του Ανδρέα Κουμπή «Οι παλιές εκκλησίες των Σπετσών, κτήτορες και εφημέριοι», που φωτίζει αρκετά  την ιστορία  των εκκλησιών κυρίως του Καστελιού και του Αγίου Νικολάου, και των εφημερίων που υπηρέτησαν στις ενορίες των Σπετσών.

Τα έγγραφα που για πρώτη φορά παρουσιάζουμεεδώ,προσθέτουν σημαντικές πληροφορίες στην έρευνα  για τις Εκκλησίες και τους εφημερίους των Σπετσών, αφού  ουσιαστικά λύνουν το μυστήριο του πότε οικοδομήθηκε ο κάθε Ναός των Σπετσών.

Εκτός αυτού για πρώτη φορά έχουμε μαρτυρία για τα ονόματα των κτητόρων  κάποιων Ναών και κυρίως του Ναού του Αγίου Νικολάου.

Τα έγγραφα αυτά ανήκουν στο Ιστορικό Αρχείο Σπετσών.

 

Α. Το έγγραφο του 1856. 

Το πρώτο αυτό έγγραφο του 1856 στην πρόσθια σελίδα περιέχει την έντυπη εγκύκλιο του Υπουργείου Εσωτερικών, με αριθμό 39 και ημερομηνία 4 Απριλίου 1856, «προς τους Νομάρχας του Κράτους, περί της ακριβούς συντάξεως των πινάκων  των γεννήσεων και αποβιώσεων».

Στην εγκύκλιο αυτή αναφέρεται, πως ο πληθυσμός της χώρας,  ενώ φυσιολογικά  και κάτω από ομαλές συνθήκες θα έπρεπε να αυξάνει, παρατηρείται ότι μειώνεται σε πολλές περιοχές, πράγμα που φαίνεται μέσα από τους τριμηνιαίους πίνακες γεννήσεων κλπ. που υποβάλλονται. Για να μη παρατηρούνται λοιπόν λάθη στη σύνταξη των πινάκων αυτών από ολιγωρία και απροσεξία, προτείνονται κάποια  μέτρα κι ένα από αυτά είναι να προμηθεύσουν οι κατά τόπους Νομάρχες  ειδικά βιβλία στους εφημερίους ιερείς, ώστε  να συμπληρώνουν σ’ αυτά τους σχετικούς πίνακες.

Για το σκοπό αυτό λοιπόν, ζητείται από τους Νομάρχες να υποβάλλουν ακριβή πίνακα των εφημερίων της περιοχής, ώστε να ξέρει το Υπουργείο πόσα βιβλία απαιτούνται.

Με αφορμή λοιπόν την ανάγκη προμήθειας ειδικών βιβλίων στους εφημερίους-ιερείς των Σπετσών, για τη συμπλήρωση πινάκων με δημογραφικά στοιχεία, ιερέων, συμπληρώνεται και στέλλεται το 1856 από το Δήμο Σπετσών προς το Βασιλικό Επαρχείο ο πίνακας των εφημερίων ιερέων των Σπετσών.

Έτσι, στην  πίσω σελίδα της εγκυκλίου, υπάρχει ο κατάλογος των εφημερίων ιερέων των Σπετσών, που τον υποβάλλει  στο Β. Επαρχείο Σπετσών και Ερμιονίδος ο Δημαρχικός Πάρεδρος Αδριανός Σάντος.

 

Προς το Β. Επαρχείον  Σπετσών και Ερμιονίδος

Αριθ. Πρωτ.  322                        

Δ 224

Την 21 Απριλίου 1856

Σπέτσες

                                        Περί υποβολής  πίνακος των κατά τον Δήμον Σπετσών  εφημερίων ιερέων.

Συμφώνως με την έννοιαν του ογδόου παραγράφου της υπ΄αριθ 39 της από 4 του ισταμένου Μηνός εγκυκλίου διαταγής του υπουργείου των εσωτερικών , Σας διευθύνομεν , Κύριε Έπαρχε Συνημμένως πίνακα των υπαρχόντων εις τον Δήμον μας  εφημερίων ιερέων διά τα περαιτέρω.

 

Ευπυθέστατος

Ο Δημαρχικός Πάρεδρος

Αδριανός Σάντος.

	Όνομα και επώνυμο ιερέως	Ενορία αυτού
1.	Δαμασκηνός Γεωργίου	Άγιος Νικόλαος
2.	Γεώργιος Μανούσος	Αναλήψεως
3.	Κωνσταντίνος Μανούσος	Αναλήψεως
4.	Λάζαρος Καλλισκάλας	Αναλήψεως
5.	Μάξιμος Αρχιμανδρίτης	Άγιος Ελευθέριος
6.	Ηλίας Μ. Αλεξίου	Εισοδίων
7.	Βασίλειος Ρούσσης	Άγιος Θεοδόσιος
8.	Γεώργιος Ρώτας	Υπαπαντής
9.	Γερμανός Τηλεφάνης	Άγιος Ανδρέας
10.	Προκόπιος Τριανταφυλλίδης	Ευαγγελισμός
11.	Ιωάννης Θεοχάρης	Άγιος Σπυρίδων
12.	Ιωάννης Καλούδης	Άγιος Ιωάννης Θεολόγος
13.	Νικόλας παπά Θεοδώρου	Άγιος Αντώνιος
14.	Ιωάννης Δ. Μάσταλος	Άγιοι Απόστολοι
15.	Πέτρος Τραϊφόρος	Του Τιμίου Προδρόμου
16.	Ιωακείμ Ιερομόναχος	Αγίας Τριάδος
17.	Μιχαήλ Αλεξίου	Ταξιαρχών
18.	Ιωαννής Π. Καλοχρήστος	Κοιμήσεως
19.	Σωτήριος Τραϊφόρος	Μεταμορφώσεως
20.	Σωτήριος Πρωτόπαππας	Της Θεοτόκου η Γέννησις

 

Α1.  Οι νέες πληροφορίες που μας δίνει ο παραπάνω πίνακας των ιερέων του 1856.

Κατά την έρευνα του π. Ανδρέα Κουμπή, που αναφέραμε πριν, το 1860 λειτούργησαν στο νησί 16 ενορίες.

Από τον παραπάνω πίνακα του 1856 (τέσσερα χρόνια πριν από το 1860) βλέπουμε πως  υπήρχαν επιπλέον και οι ενορίες «της  Θεοτόκου η γέννησις», δηλαδή η Αρμάτα, και «ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος». Αυτές οι δυο εκκλησίες έχουν μεταξύ τους το κοινό, πως ανήκουν στην οικογένεια Κούτση.

Εφόσον  οι πληροφορίες του εγγράφου αυτού είναι αξιόπιστες, διαπιστώνουμε πως μεταξύ των ετών 1856 και 1860, οι δυο Εκκλησιές της οικογενείας Κούτση μετατράπηκαν από ενοριακοί ναοί σε  εξωκκλήσι ή παρεκκλήσι αντίστοιχα.

Το γεγονός πως κάποια σπετσιώτικη εκκλησία λειτουργούσε ως ενορία, δε σήμαινε πως δεν ήταν ιδιωτική. Οι περισσότεροι ενοριακοί ναοί ήταν ιδιόκτητοι και ανήκαν είτε  στην οικογένεια του ιερέα ( χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Ναού της Αναλήψεως  που ανήκε στην ιερατική οικογένεια  Μανούσου), είτε σε κάποια άλλη οικογένεια.

 Στον  πίνακα αυτόν ένα σημείο που μας προβληματίζει επίσης είναι η περίπτωση του εφημερίου της Υπαπαντής, καθότι  στο έγγραφο  αναφέρεται ως εφημέριος ο Γεώργιος Ρώτας, ενώ  σε  άλλα έγγραφα της εποχής φέρεται ως εφημέριος της Υπαπαντής ο Αναγνώστης Αλεποχωρίτης.

 

Β. Το έγγραφο του 1874.

Το δεύτερο έγγραφο του 1874 περιέχει  δύο πίνακες.

Ο πρώτος πίνακας  περιλαμβάνει:

• Τις ενορίες της νήσου των Σπετσών.
• Τις χρονολογίες ανοικοδόμησης του κάθε Ναού.
• Τον αριθμό των οικογενειών που έχει η κάθε μια.
• Τους εφημερίους, με τη χρονολογία της χειροτονίαςτου καθενός, τον τόπο της καταγωγής του και τη χρονολογία από την οποία εφημερεύει.  

Ο δεύτερος πίνακας περιλαμβάνει τα παρεκκλήσια και τα εξωκκλήσια των  Σπετσών.

Οι  πληροφορίες που μας δίνουν και οι δυο πίνακες είναι μοναδικές και πολύτιμες και μεταξύ των άλλων μας απαντούν στα βασικά ερωτήματα για το πότε κι από ποιον οικοδομήθηκε ο κάθε Ναός των Σπετσών. Για πρώτη φορά έχουμε γραπτή μαρτυρία για το έτος ανοικοδόμησης του Ναού Αγίου Νικολάου και για τον κτήτορα του: Οικοδομήθηκε το 1738 από τον Λάμπρο Λάμπρου. Για πρώτη φορά επίσης επιβεβαιώνεται μέσα από γραπτή μαρτυρία, αυτό που έχει διασωθεί ως προφορική παράδοση, ότι ο Ναός της Γεννήσεως  του τιμίου Προδρόμου οικοδομήθηκε από τη Μπουμπουλίνα και μάλιστα μας δίνεται και ως χρονολογία ανοικοδόμησής του το 1822.

Μας δίνονται επίσης οι ακριβείς χρονολογίες ανοικοδόμησης των εκκλησιών του Καστελλιού και τα ονόματα των κτητόρων,. Το 1745 οικοδομήθηκε ο Ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου από τον Μ. Σακελλαρίου, το 1750 ο Ναός των Ταξιαρχών από τον Μ. Οικονόμου και το 1791 ο Ναός της Αγίας Τριάδος από τον Εμμανουήλ Οικονόμου.

Παρατηρούμε, σε σχέση με το προηγούμενο έγγραφο του 1856 μια εξέλιξη, ώστε ο Ναός του Γεννεσίου της Θεοτόκου που στον πίνακα του 1856  φέρεται ως ενοριακός, εδώ συμπεριλαμβάνεται στα εξωκκλήσια και ο ναός του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου που επίσης στον πίνακα του 1856  φέρεται ως ενοριακός, συμπεριλαμβάνεται στα παρεκκλήσια.

Βλέπουμε επίσης τις δυο εκκλησίες της ζωοδόχου Πηγής, να ονομάζονται της «Ελώνης», όπως ο αντίστοιχος ναός της Παναγίας στην Κυνουρία. Φαίνεται πως από παλιά καθιερώθηκε αυτή η ονομασία, και δεν είναι νεότερη.

Ακόμη αξιοσημείωτο είναι πως αναφέρεται στη Σπετσοπούλα Ναός του Νικολάου νεομάρτυρος.

Ακόμη αξιοπρόσεκτο είναι πως αναφέρεται μόνον ένας Ναός Αγίων Αναργύρων. Έτσι επιβεβαιώνεται πως ο δεύτερος ναός που βρίσκεται  σε μικρή απόσταση από τον πρώτο, οικοδομήθηκε αργότερα.

 

Αριθ.1092

Βασίλειον της Ελλάδος

 

Ο Έπαρχος Σπετσών

Προς τους Δημάρχους της Επαρχίας.

 

Κοινοποιούντες υμίν οπισθογράφως την υπ΄αριθ. 4173 εγκύκλιον διαταγήν του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών σας παραγγέλλομεν να συμμορφωθήτε με τα δι΄αυτής επιστελλόμενα και εντός ενός μηνός από της παραλαβής της παρούσης μας υποβάλητε τον ζητούμενον πίνακα εμφαίνοντα τον αριθμόν των οικογενειών των σήμερον υφισταμένων ενοριών των ιερών ναών και των εν αυταίς λειτουργούντων και διακονούντων εφημερίων το όνομα εκάστου εφημερίου  την πατρίδα αυτού την εποχή της χειροτονίας του αν οι εφημέριοι και διάκονοι εισίν έγγαμοι ή άγαμοι την απόστασιν εκάστου χωρίου του δήμου σας τον αριθμόν  και το όνομα εκάστου εξωκλησίου προσημφουμένης (;) της πόλεως ή του χωρίου του δήμου σας και της αποστάσεως αυτών από τούτων και τέλος ποσάκις καθ΄ενιαυτόν είθισται να επιτελούνται εν εκάστω αυτών ιεροτελεστίαι.

…………

Εν Σπέτσαις 14 Ιουνίου 1874

Ο Έπαρχος

Πίναξ 1ος

Καταστατικός πίναξ των εν Σπέτσαις εφημερίων και ενοριών.

 

 

Πίναξ 2ος

Πίναξ  των εν Σπέτσαις παρεκκλησίων και εξωκκλησίων.

Παρεκκλήσια

1. Ευαγγελισμός
2. Αγίου Μάμαντος .
3. Άγιος Γεώργιος.
4. Άγιος Δημήτριος.
5. Άγιος Παντελεήμων.
6. Του Σταυρού.
7. Του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου.

Εξωκκλήσια.

1. Το Γεννέσιον της Θεοτόκου.
2. ΗΑποτομή του Προδρόμου
3. του Μεγαλομάρτυρος Δημητρίου
4. της Αγίας Μαρίνης
5. των Αγίων Πάντων.
6. Κωνσταντίνου και Ελένης
7. Αγίου Ανδριανού
8. Αγίου Βασιλείου.
9. της Αγίας Άννης
10. της Ελώνης η ζωοδόχος Πηγή.
11. Των Αγίων Αναργύρων.
12. Της Αγίας Παρασκευής.
13. του Αγίου Γεωργίου
14. της Αναλήψεως.
15. της εν ολιγονέρη Ελώνης.
16. του Προφήτου Ηλιού.
17. Του Νεομάρτυρος Νικολάου εν Σπετσοπούλα
18. του Αγίου Κωνσταντίνου εν Σπετσοπούλα
19. το Γεννέσιον του Προδρόμου εν Σπετσοπούλα.

Εις τα ανωτέρω παρεκκλήσια, καθώς και εις τα εξωκκλήσια τελούνται ιεροτελεστίαι τακτικώς άπαξ  του ενιαυτού εις τας μνήμας των, ή εκτάκτως και αορίστως καθ’ όλον το έτος.

Συνετάχθη ο πίναξ ούτος τη Συμπράξει του κ. Επάρχου Σπετσών και Ερμιονίδος , του κ. Δημάρχου Σπετσών, και του επισκοπικού επιτρόπου.

Σπέτσαις τη 7 Αυγούστου 1874.

Η τελευταία στήλη του πρώτου πίνακα, που περιέχει τον αριθμό των οικογενειών της κάθε ενορίας, παρουσιάζει ενδιαφέρον. Βλέπουμε πως η ενορία της Αναλήψεως ήταν η μεγαλύτερη σε αριθμό ενοριτών, αφού είχε 300 οικογένειες κι ακολουθεί η ενορία του Αγίου Ελευθερίου με 160 οικογένειες, των Αγίων Αποστόλων με 135 οικογένειες, του Ευαγγελισμού με 120 οικογένειες, της Υπαπαντής με 110 οικογένειες, του Αγίου Ανδρέου με 107 οικογένειες και του Αγίου Θεοδοσίου με 105 οικογένειες. Η ενορία των Εισοδίων έχει 100 οικογένειες, της Κοιμήσεως της Θεοτόκου έχει 90 οικογένειες, του Γεννεσίου του Προδρόμου έχει επίσης 90 οικογένειες, του Αγίου Νικολάου, που χαρακτηρίζεται “Δημοτικός Ναός” έχει 72 οικογένειες, του Αγίου Σπυρίδωνος έχει 60 οικογένειες, η ενορία “του Ταξιάρχη” έχει 60 οικογένειες και του Αγίου Αντωνίου έχει 40 οικογένειες. Τἐλος η ενορία της Μεταμόρφωσης έχει 35 οικογένειες  και της Αγίας Τριάδος έχει μόλις 20 οικογένειες και δεν έχει εφημέριο ιερέα.

 

Γ΄  Ομάδα τριών πινάκων του 1878.

Πρόκειται για τρία διαφορετικά έγγραφα που είναι ουσιαστικά πίνακες με τους ενοριακούς Ναούς και τα στοιχεία τους. Τα δύο πρώτα έγγραφα-πίνακες έχουν την ίδια ημερομηνία:10 Φεβρουαρίου 1878.

Πρώτα εστάλη έγγραφο από τον Έπαρχο προς τον Δήμο Σπετσών και ζητά τη συμπλήρωση και αποστολή σχετικού πίνακα. Στην πίσω σελίδα του εγγράφου υπάρχει η απάντηση του Δήμου Σπετσών, δηλ. ο πίνακας συμπληρωμένος. Φαίνεται πως είναι ο πρώτος από τους τρεις τελικά που συντάχθηκαν σαν απάντηση στο ίδιο έγγραφο. Στον πίνακα αυτό, στη στήλη που αναφέρεται η χρονολογία ανοικοδόμησης του κάθε Ναού, υπάρχει ο χαρακτηρισμός “άγνωστος” για όλους τους Ναούς, κάτι που δεν μπορεί να συνέβαινε στην πραγματικότητα. Δηλαδή να μη γνώριζαν πότε οικοδομήθηκαν όλοι οι Ναοί. Είναι προφανές πως πρόκειται για μια τακτική απάντησης στο έγγραφο, μια απόφαση ν’ απαντήσουν πρόχειρα. Εδώ αναφέρεται επίσης ότι είναι άγνωστος και ο κτήτορας του αγίου Νικολάου.

Ο δεύτερος πίνακας είναι γραμμένος σε χαρτί μεγέθους Α3, φέρει την υπογραφή του Δημάρχου Δημητρίου Εμμαν. Ορλώφ και διαφέρει από τον προηγούμενο, στα στοιχεία που αφορούν τις χρονολογίες ανοικοδόμησης των Ναών  και περιέχει το όνομα του κτήτορα του Ναού του Αγίου Νικολάου, τον Λάμπρο Λάμπρου.

Όσον αφορά τις χρονολογίες ανοικοδόμησης, αναγράφονται μεν, ενώ στο πρώτο έγγραφο δεν αναγράφονταν καν, πλην όμως φαίνεται πως δεν είναι αποτέλεσμα  πολύ εξονυχιστικής έρευνας, διότι  το έτος 1815 αναφέρεται ως έτος ανοικοδόμησης των Ναών: Αγ. Ανδρέου, Αγ. Σπυρίδωνος, Ευαγγελισμού, Μεταμορφώσεως, Αγ. Αντωνίου, Αγίων Αποστόλων και Γενν. Προδρόμου.

Σε περιθώριο πάνω και στη μέση της πρώτης σελίδας υπάρχει μια πρόσθεση:

1688

50

——

1738

Η χρονολογία αυτή, το 1738, είναι η χρονολογία που αναφέρεται ως έτος ανοικοδόμησης του Αγίου Νικολάου από το Λάμπρο Λάμπρου.

Φαίνεται πως υπήρχε κάποια πληροφορία, πως ο Λάμπρος Λάμπρου ήταν 50 ετών όταν ανοικοδόμησε το Ναό, το δε 1688 πρέπει να είναι το έτος γεννήσεώς του. Ή πως απλά, γνωρίζοντας το όνομα του κτήτορα, ( Λάμπρος Λάμπρου) και το έτος γεννήσεώς του, προσθέτουν 50 χρόνια , υπολογίζοντας πως στα χρόνια της ακμής του περίπου αυτή την ηλικία πρέπει να είχε, οπότε εξ αυτού συνάγουν τη χρονολογία ανοικοδόμησης του Ναού κατά προσέγγισιν.